( قراءة في شعر أدیب كمال الدین)
لماذا ألّهتني یا نبّي الندم؟
از بهر چه خداواره کردی مرا ای پیامبر پشیمانی (1)
( خوانشی در شعر ادیب کمال الدین )
حمزة كوتي - إیران
1/
شمسُ التبریزيّ قطبُ الأولیاء
سینُ أسنانه یا سیني.
(مولانا جلال الدین الرومي) 1
2/
إنّ شعر أدیب كمال الدین بلا شك هو خلاصة حیاته وتجربته الطویلة: میتافیزیقیة وفیزیائیة. تراه أحیاناً یكتب بحبر المیتافیزیق وأحیاناً أخری یكتب لیشیر إلی أمر قصيّ جداً لا یمكنك أن تراه إلا بعین العقل علی حد تعبیر المفكر الإیراني المعاصر: غلام حسین إبراهیمي الدیناني. إذن، أدیب كمال الدین یكتب بعین العقل ولیس بمشاعره. أي أنه تجاوز المحسوسات ووصل مع / بكلمته إلی عالم عقلي لا یطیق نظام اللغة أحیاناً كما في مثنوي جلال الدین الرومي.
فأنتَ حین تقرأ بامعان «أخبار المعنی»- مجموعته الشعرية الصادرة ببغداد 1996- ستصل إلی ما أشرتُ إلیه بيسر.
3/
تشبه حیاة أدیب كمال الدین ومنفاه / هروبه من جحیم الأرض حیاة ومنفى شاعر ومفكر القرن الخامس الهجري: «ناصر خسرو القبادیاني البلخي». فعزلة ناصرو واغترابه في «یمكان»- إحدی قری أفغانستان- آنذاك وكذلك استخدامه الكلمات القرآنیة والتأثر بها، كل ذلك صنع منه شاعراً مخلصاً لفكرته وعقائده غیر المادیة. ومن السمات التي امتاز بها ناصر خسرو عن غيره من الشعراء بحثه الشدید عن المعاني، حيث یقول في قصیدة له:
« أذهبُ متسائلاً من حضر إلی حضر
أذهبُ باحثاً من البحر إلی البر » 2
وناصر خسرو رفض أن یكون ناطقاً باسم الدولة السلجوقیّة. وكذلك أدیب كمال الدین رفض الا أن ينطق عن نفسه وبها.
وفكرة العقل ـ الوجه المغیّب في الحیاة المعاصرة ـ أولاً وكذلك فكرة البحث عن معنی الحرف والنقطة ثانياً هما محتوى الفلسفة الجمالية الغالبة علی شعر أدیب كمال الدین. أي أنك حین تقرأ شعره تحسّ وكأنك قد قمتَ بسفر طويل ورحلة أطول. وهذا أیضاً ینطبق علی شعر وحیاة ناصر خسرو القبادیاني. 3
4/
من جهة أخری، يبدو شعر أدیب كمال الدین خیامي النزعة بعض الشيء. لأنه شعر مليء بالأسئلة التي لا نهاية لها حول الكون المستدیر الذي هو عبارة عن «نقطة» والنقطة هي كلّ شيء. أي أن النقطة هي ملكوت الكون وباطنه والحرف ملكه وظاهره. وهذا ما أشار إلیه «نجم الدین الرازي» في كتابه مرصاد العباد.
فشعر أدیب من هذا المرآی هو خیامي یحاول أن یعطي للنقطة معنی آخر، وقد أبدع في هذا المجال ما أبدعه.
أدیب كمال الدین، كذلك، كالشاعر صائب التبریزي یبحث في شعره عن «المعنی المغایر» وأراد للمرأة / الجمال، «الحسن الغریب». 4
5/
وحسب مقولة جلال الدین الرومي: (كنْ نایاً ولا تكنْ صخرة)، فإنّ شعر أدیب كمال الدین هو شعر یشبه الناي أكثر مما هو شبیه بالصخرة. الناي فارغ ومجوّف والصخرة مثقلة بهواجسها وفیزیائها. أما الشعرـ الناي فهو شعر أصیل وصاف جداً. كمال الدین یكتب الوجدان البشري، ومن هذا المنظار فإنّ مفاهیم شعره هي مفاهیم أزلیة لها مصداقيتها الأرضیة. إذن، فشعره جمیل للغایة ولكن لیس من الناحية البلاغیة فقط بل من الناحیة الوجدانیة أیضاً. وأعترف أن العالم ـ وأیضاً الثقافة الفارسیةـ الیوم هو بأمسّ الحاجة إلی شعر أدیب كمال الدین من كلّ عصر.
6/
إنّ التصوّف عند أدیب كمال الدین لیس تصوّف العصور الماضیة، وهو لم یكتب نصاً صوفیاً كما كتبه الصوفیون القدامی وإنما هو في شغلٍ دائمٍ بروح الأشیاء أي بروح النقطة والحرف. أدیب كمال الدین لا یتصوّف بل یكتب تصوّفه الخاص، وهذا التصوّف یخرج بشكل جذري علی جمیع القراءات الصوفیة، ویأتي بنظام یتحدّی جمیع النظامات المدوّنة بفكرة التصوّف حتی.
الشعراء العرب وكذلك الشعراء الإیرانیون، كما أری، اتخذوا فكرة التصوّف القدیمة دون أن یغیروا شیئاً فیها، وظنّ الكثیر منهم أنها العزلة بالتحدید وضبط النفس وما شابه ذلك من مفاهیم لا محل لها في النص . انظرْ إلی قصیدة «ملك الحروف» لأديب كمال الدين المنشورة في مجموعته: (حاء) 2002 وما جاء فیها من حداثة بديعة وجمالیة أبدع:
النقطةُ فضّة
والحرفُ ليرةُ ذهب
فما أسعدني أنا ملك الحروف.
*
النقطة ُبسمة
والحرفُ ضحكة
فما أسعدني أنا ملك القهقهة.
*
النقطةُ بخور
والحرفُ رقصةُ السَّحَرة
فما أسعدني أنا ملك الجنّ
صاحب الجناح الأخضر الكبير.
*
النقطةُ موت
والحرفُ جريمةُ قتل
فما أسعدني أنا طاغية العصر.
*
النقطة ُندى
والحرفُ دمعة
فما أسعدني أنا العاشق الأعظم.
*
النقطةُ شعر
والحرفُ أغنية
فما أسعدني أنا صاحب الأنامل الذهبية.
*
النقطةُ هرطقة
والحرفُ تجديف
فما أسعدني أنا الكبريت الأحمر.
*
النقطةُ بلاء
والحرفُ طوفان
فما أسعدني أنا الذي رأى كلّ شيء.
*
النقطةُ دفّ
والحرفُ طبل
فما أسعدني أنا الغجريّ الذي يضع
الأقراط في أذنيه
والأساور في معصميه
ويرقصُ وسط النساء.
*
النقطةُ خمرة
والحرفُ كأس
فما أسعدني أنا أبو نؤاس الذي لا يتوب.
*
النقطةُ سخرية
والحرفُ هجاء
فما أسعدني أنا الحطيئة وابن الروميّ
والأحوص وابن هرمة وأنا..........
7/
أنا أنظر إلی أدیب كمال الدین كتجربة كاملة، كصورة منقوشة علی لوح ضمائرنا. الشعر هو ما ندركه في ضمائرنا وما نشعر به في حواسنا الباطنیة وما يترك فینا ذلك «المعنی» علی حد تعبير بورخيس، ولیس ما نتذوقه مترفین، ولیس، كذلك، ما نحاول أن نبحث فیه عن جمالیات عتيقة. الشعر عند أدیب كمال الدین لیس صورة للكون كما الشعر الحدیث الیوم، الفارسي منه والعربي، بل هو المعنی حیث الحرف-النقطة هما توأمان لا یفترقان، الحرف في شعره هو النقطة والنقطة هي الحرف، يظهران بهيئة مرآتين یصنعان الأبدیة في الناسوت.
وأخیراً أقول أننا قسونا كثیراً في حق أدیب كمال الدین وشعره كما قسونا في حق أي شاعر ومبدع أصیل وأخذنا نتلو شعره بالكتابة النقدیة عنه، والكل منا حاول ویحاول أن یترجم مشاعره فحسب. لأن أدیب كمال الدین كما أراه شاعر لا ینتظر الثورة ولا يبحث عنها ولا یبحث كذلك لشعره الأصیل عن جماهیر، کما هو شأن غالبية الشعراء العرب والإيرانيين. بعیداً عن الغوغأة نجده یكتب للأرض المفقودة مرآةً سمائیة.
لقد استمتعتُ وتمعّنتُ كثيراً في شعر هذا الشاعر وأنا أترجم أكثر من 70 قصيدة من قصائده المكتوبة باللغة العربية إلى اللغة الفارسية، لأقول في آخر المطاف: یبقی شعر أدیب كمال الدین كأيّ شعر أصیل زئبقاً لا یمكننا القبض علیه وصافیاً كالفضة في لیلة باردة!
.................................................
1: شمس تبریزی كه شاه اولیاست
سین دندان هاش یاسین من است
2: پرسنده همی رفتم از این شهر بدان شهر
جوینده همی گشتم از این بحر بدان بر.
3: ولد الشاعر والمفكر الإیراني أبو معین ناصر بن خسرو القبادیاني البلخي عام 394 ه . ق وتوفي في یمكان علم 460 ه. ق. من أعماله الدیوان الفارسي والدیوان العربي وكتاب في الرحلة. لُقّب بالحجة. شعره يشبه شعر أبي العلاء المعرّي معنی وفکرا.
4: دامن هر گل مگیر وگرد هر شمعی مگرد
طالب حسن غریب ومعنی بیگانه باش.
صائب التبريزي شاعر القرن الثالث عشر الهجري من رواد الشعرالمعروف بـ «السبك الهندي» له قصائد غريبة في صورها ومعانيها. وله فکرته الصوفية الشعرية الخاصة والغريبة التي تختلف كثيراً عن تصوف شعراء کحافظ وسنائي وعطار النيسابوري. يذکّرنا شعره بشعر الشاعر الفرنسي رينيه شار.
از بهر چه خداواره کردی مرا ای پیامبر پشیمانی (1)
( خوانشی در شعر ادیب کمال الدین )
نوشته وترجمه : حمزه کوتی
1/
شمس تبریزی که شاه اولیاست
سین دندان هاش یاسین من است
( مولانا جلال الدین رومی )
2/
بی گمان شعر ادیب کمال الدین خود سربه سر زندگی و تجربه ی طولانی اوست : چه متافیزیک وچه فیزیکی .
گاه می بینی که با جوهر متافیزیک می نویسد و گاهی می نویسد تا به چیزی دوردست اشاره کند که نمی توانی ببینیش مگر با چشم عقل به قول متفکر معاصر ایرانی غلامحسین ابراهیمی دینانی (2) . پس ادیب کمال الدین با چشم عقل می نویسد و نه با احساسات خویش . یعنی اینکه او از محسوسات فراگذشته وبه همراهی کلمه اش به جهانی عقلی رسیده که نظام زبان را برنمی تابد همانگونه که در مثنوی مولانا ، و هنگامی که با امعان نظر به مجموعه شعرش « اخبار معنی » ـــ منشر شده به سال 1996 در بغداد ـــ بنگرید به آنچه اشاره کرده ام پی خواهید برد .
3/
زندگی ، غربت و گریز ادیب کمال الدین از دوزخ زمین ، به زندگی واندیشه ی ناصر خسرو قبادیانی بلخی شاعر ومتفکر قرن پنجم هجری شبیه است .عزلت و گوشه گیری ناصر در دره ی یمگان یکی از روستاهای افغانستان در آن زمان ، وهم چنین به کار گیری واژگان قرآنی و تأثیر پذیرفتن از آن از او شاعری ساخته که اخلاصی سخت به افکار وعقاید غیر مادی اش دارد ، واز ویژگی هایی که ناصر خسرو را از دیگر شاعران متمایز می کند جویندگی هماره ی او معنی را . آنجا که می گوید :
پرسنده همی رفتم از این شهر بدان شهر
جوینده همی گشتم از این بحر بدان بر
وناصر خسرو از اینکه در خدمت حکومت وقت ، حکومت سلجوقی قرار بگیرد تن زد . همچنین ادیب کمال الدین که جز به خویش واندیشه اش تن نداد .
و خرد گرایی ـــ بعد پنهان در حیات معاصر ـــ از یک جهت و اندیشه ی جویندگی حرف و نقطه از دیگر جهت ، خود فلسفه ی جمال شناسیک غالب بر شعر ادیب کمال الدین را تشکیل می دهد . یعنی وقتی شما شعر او را می خوانید حس می کنید به سفر و کوچی طولانی پرداخته اید ، و این مسئله نیز بر شعر و زندگی ناصر خسرو قبادیانی مطابقت دارد . (3)
4/
از سویی دیگر به نظر می رسد که شعر ادیب کمال الدین گرایشی خیامی دارد . برای اینکه از پرسش های بی نهایتی پیرامون کیهان دایره وار سرشار است . کیهانی که خود عبارت از نقطه است ، و نقطه خود همه چیز است . یعنی نقطه ملکوت جهان و باطن آن است و حرف ملک وظاهر آن ، و این چیزی است که به نوعی ، نجم الدین رازی در کتاب خود « مرصاد العباد » بدان اشارت دارد . (4)
پس شعر ادیب کمال الدین از این دیدگاه خیامی است . می کوشد که به نقطه معنایی دیگرسان ببخشد و براستی که در این راستا خلاقیت قابل تاملی از خود نشان داد .
همچنین ادیب کمال الدین همانند صائب تبریزی در شعر خویش به دنبال آن « معنی بیگانه » است وبرای زن وزیبایی آن « حسن غریب » را خواهان است . (5)
5/
مولانا می گوید :" نی باش و صخره نباش" . از این زاویه ، شعر ادیب کمال الدین بیش تر شبیه نی است تا صخره . نی اندرون تهی است . اما صخره با پریشانی ها وفیزیک خود سنگین است . اما شعر نی گون شعری اصیل و صاف است . کمال الدین وجدان بشری را می نویسد واز این دیدگاه می توان گفت که مفاهیم شعر او ازلی اند با مصادیقی زمینی . بنابراین شعر او زیباست .اما نه فقط از جهت بلاغی بلکه از زاویه وجدان شناسانه** . اذعان می کنم که امروز جهان ـــ و نیز فرهنگ فارسی ـــ از هر روزگاری به شعر ادیب کمال الدین نیاز دارد .
6/
تصوف نزد ادیب کمال الدین تصوف روزگاران کهن نیست . او متنی صوفیانه همانند شاعران پیشین نمی نویسد .بلکه او رامی بینیم که همواره بر روح اشیاء کار می کند یعنی روح نقطه و حرف . ادیب کمال الدین صوفی مآب نیست . بلکه تصوف خاص خودش را می نویسد . این تصوف به شکلی ریشه مند بر تمام قرائت های صوفیانه خروج می کند و نظامی می آورد که تمام نظام های مدون بر اندیشه ی تصوف را به چالش می کشاند . شاعران عرب و ایرانی ، همانگونه که می بینم ، اندیشه ی تصوف را به کار گرفتند بی آنکه در آن چیزی را تغییر بدهند و بسیاری از آنان گمان بردند که همانا گوشه گیری و کف نفس است وامثال این مفاهیم ، که محلی از اعراب ندارد . به شعر « پادشاه حروف » ادیب کمال الدین ـــ از مجموعه ی حاء 2002ـــ نگاه کنید و به نوآوری های بدیع و جمال شناسیک آن پی ببرید
(1)
نقطه نقره است
وحرف تکه ای طلا
خوشا به سعادت من
که پادشاه حروف ام.
(2)
نقطه لبخند است
وحرف خنده
خوشا به سعادت من
که پادشاه قهقهه ام .
(3)
نقطه بخور است
وحرف رقص جادوگران
خوشا به سعادت من
که پادشاه جنیان ام
وبالی سبز وبزرگ دارم .
(4)
نقطه مرگ است
وحرف جرم قتل
خوشا به سعادت من
که گردنکش این عصرم .
(5)
نقطه ژاله است
وحرف اشک
خوشا به سعادت من
که عا شقی بزرگ ام .
(6)
نقطه شعر است
وحرف ترانه
خوشا به سعادت من
که سرانگشتانی طلایی دارم .
(7)
نقطه بدعت است
وحرف کفر
خوشا به سعادت من
که گوگرد سرخ ام .
(8)
نقطه بلا ست
وحرف طوفان
خوشا به سعادت من
که همه چیز را دید .
(9)
نقطه دف است
وحرف طبل
خوشا به سعادت من
آن کولی که گوشواره
در گوش می گذارد
ودستبند به دست
درمیان زنان می رقصد .
(10)
نقطه می است
وحرف پیاله
خوشا به سعادت من
ابونواسی که توبه نمی کند . (6)
(11)
نقطه طنز است
وحرف هجو
خوشا به سعادت من
که الحطیئه وابن رومی
والاحوص وابن هرمه ام . (7 )
(12)
نقطه کودکی است
وحرف عید
خوشابه سعادت من
آن کودکی که شب عید
به انتظار خورشیدرنگین اش نمی خوابد .
(13)
نقطه برهنگی است
وحرف تن
خوشا به سعادت من
که کزنوای قاره هایم .
(14)
نقطه عروس است
وحرف عروسی
خوشا به سعادت من
که لباس سفید پوشیده ام
وبرآن گلی سفید نهاده ام .
(15)
نقطه محرومیت است
وحرف وحشت
خوشا به سعادت من
که به زندان ابدی محکوم شده ام .
(16)
نقطه افسانه است
وحرف اسطوره
خوشا به سعادت من
که سرور روزگاران ام .
(17)
نقطه باء و نون است
وحرف الف
خوشا به سعادت من
که از آن من است
خورنق وسدیر
وگوسفند واشتر پیر .
(18)
نقطه خون است
وحرف قلب
خوشا به سعادت من
که همواره شکنجیده ام
وتا مرگ به صلیب آویخته .
(19)
نقطه تهی است
وحرف تهی
خوشا به سعادت من
که غرق شده ای
بی نام وبی معنا وبی مکان ام .
(20)
نقطه اشک است
وحرف چشم
خوشا به سعادت من
که نوحه گر در هرخانه ام .
(21)
نقطه حرف است
وحرف الفبا
خوشا به سعادت من
که پهلوان کلمات ام .
(22)
نقطه بدرود است
وحرف واپسین اشاره ی دست
خوشا به سعادت من
که جدایی افکن
میان گروه ها
و در هم شکن لذت هایم .
(23)
نقطه تراوش خون است
وحرف رود
خوشا به سعادت من
که بر رود فرات کشته شده ام .
(24)
نقطه دیدار است
وحرف بوسه ها
خوشا به سعادت من
آن نوجوان پر خطر .
(25)
نقطه چاقو ست
وحرف گلوله
خوشا به سعادت من
که بزرگترین وهم زده ام .
(26)
نقطه نقطه است
وحرف حرف
خوشا به سعادت من
آن بچه خیابانی
که هیچ نمی داند .
(27)
نقطه نور است
وحرف هور
خوشا به سعادت من
آن موحد پریشیده به نور بصری .
(28)
نقطه تظاهرات است
وحرف گروهک ها
خوشا به سعادت من
که حاء حب وحریت (8)
را تا آخرین رمق
فریاد می کشد .
(29)
نقطه عینک است
وحرف منتقد
خوشا به سعادت من
که همه چیز رابا خط کش می سنجم .
(30)
نقطه حشیش است
وحرف سیگار
خوشا به سعادت من
که حشیشی روی زردم .
(31)
نقطه گدازه است
وحرف گدازه
خوشا به سعادت من
که سرور تبلیغات این عصرم .
(32)
نقطه بازی است
وحرف سیرک
خوشا به سعادت من
که دلقک بزرگ ام .
(33)
نقطه بوسه است
وحرف زن
خوشا به سعادت من
که سرور وهم زدگان ام .
(34)
نقطه فلوت است
وحرف ارکستر
خوشا به سعادت من
که چایکوفسکی
سرشار از تندبادان بهارم .
(35)
نقطه سرفه است
وحرف مردی پیر
خوشا به سعادت من
که درآینده ای نزدیک
از سل در اتاق تاریک اش
می میرد .
(36)
نقطه عقل است
وحرف تیمارستان
خوشا به سعادت من
آن دیوانه ای که
به عقل همه ی شما می خندد .
(37)
نقطه گلوله است
وحرف مرگی رایگان
خوشا به سعادت من
که درآینده ای نزدیک
به دست جلاد
یا ماشین تاجر جنگ
می میرم .
(38)
نقطه آب است
وحرف دریا
خوشا به سعادت من
که دریا را برای مادرش برد: زن برهنه .
(39)
نقطه وحی است
وحرف تنزیل
خوشا به سعادت من
که اشارت حروف
درمیان چشم هاش دارد
ودستار شهید بر سر می گذارد .
7/
من به ادیب کمال الدین همچون یک تجربه ی کامل و همانند تصویری می نگرم که بر لوح ضمیر ما نقش بسته شده . شعر همان است که ما با ضمیر خویش درک می کنیم . آن چیزی که با حواس باطنی خود احساس اش می کنیم و آن چیزی است که « معنایی » را در ما ترک می گوید . همانگونه که بورخس می گوید . شعر آن چیزی نیست که آسوده خاطر از آن لذت ببریم و سعی در یافتن زیبایی کهنه ای در آن باشیم .
شعر ادیب کمال الدین تصویری از جهان نیست؛ همانطور که شعر عرب و ایران اینگونه است . بلکه خود همانا معنی است . آنجایی که حرف و نقطه دو آینه ی توامان وجدایی ناپذیرند . حرف در شعر او همان نقطه است و نقطه همانا حرف ، که به شکل دو آینه ای هستند که ابدیتی را در ناسوت می سازند .
و در پایان بگویم که ما در حق ادیب کمال الدین وشعر او سخت کوتاهی کرده ایم همانطور که در حق هر شاعر و هنرمند اصیلی این کوتاهی را مرتکب شده ایم ، و کوشیدیم که با نوشتن نقدهایی پیرامون شعرش تنها ترجمان احساسات خود باشیم .
اما ادیب کمال الدین همان گونه که می بینیمش ، در انتظار انقلاب نیست و نه به جست و جوی آن پرداخته ، وبرای شعر خویش سر در پی مخاطبان بسیار نگذاشته همان سان که بسیاری از شاعران عرب وایرانی این گونه اند . او به دور از غوغا برای زمین از دست رفته ، آینه ای آسمان گون می نویسد .
از شعر ادیب کمال الدین سخت لذت بردم ودر شعر این شاعر ژرف تأمل کردم وبیش از 70 شعر عربی او را به زبان فارسی ترجمه کرده ام (9) و می خواهم بگویم که : شعر ادیب کمال الدین چون سیماب خواهد بود که به چنگ آوردن آن امکان ناپذیر است . چون نقره خواهد بود در شبی سرمایی .
........................
1 : عنوان این مقاله را از شعری از ادیب کمال الدین با عنوان « اشارات التوحیدی » اقتباس کرده ام . این مقاله در اصل به زبان عربی تحت عنوان « لماذا الّهتني یا نبي ّ الندم » نوشته و در چند سایت عراقی وعربی واز جمله سایت شاعر منتشر شد .
2: غلامحسین ابراهیمی دینانی در سال 1313هجری شمسی ( 1934 م) ولادت یافت . او استاد دانشگاه و نویسنده ی کتاب های فلسفی است . از آثار او می توان به : وجود رابط ومستقل در فلسفه اسلامی ، منطق و معرفت در نظر غزالی ، اسماء وصفات حق ، مختارات من فصوص الفلسفة الإسلامیة اشاره کرد .
3: ابو معین ناصر خسرو قبادیانی بلخی از شاعران قرن پنجم هجری است . دیوان عربی و فارسی و سفر نامه از مهم ترین آثار اوست . وی در سال 394 هجری متولد شد ودر سال 460 هجری در دره یمگان وفات یافت .
4 : نجم الدین رازی از متفکران قرن ششم وهفتم هجری است . مرصاد العباد از مهم ترین آثار فکری وفلسفی اوست . به گفته رضا انزابی نژاد ، برای نجم رازی نفی عقل اساس فکر واعتقاد اوست .
5: دامن هر گل مگیر و گرد هر شمعی مگرد
طالب حسن غریب و معنی بیگانه باش
صائب تبریزی از شاعران دست اول قرن سیزدهم هجری است . شعرش توامان نازک خیالی و تصاویر غریب و دور از ذهن است . عرفان او با عرفان شاعرانی چون حافظ ، سنایی و عطار نیشابوری متفاوت است . شعر او و نازک خیالی های بدیعش به شعر رنه شار شاعر فرانسوی پهلو می زند .
6: ابونواس الحکمی ــ حسن بن هانی ( 145 – 199 ه ق) شعر او به شعر شراب و شاهدگرایی مشهور است . به شراب نگاهی فلسفی داشت . او از شاعران تجدد گرا و متفکر قرن دوم هجری است .
7: الحطیئة ــ از نخستین شاعران پوچ گرای عصر اسلامی است . ابن رومی ــ ابو الحسن علی بن عباس بن جریح ، او رومی الأصل بود وغلام عبدالله بن عیسی بغدادی . مادرش ایرانی الأصل زنی پاکدامن ومهربان بود . از ویژگی های او ، قدرت وتوانای اش بر تحلیل کردن قضایاست و دراین راستا تصویرها وتوصیفات دقیق وبدیعی در شعر خود ارائه کرده است . او در سال 283ه . ق به وسیله ی زهر وفات یافت . الأحوص ــ عبدالله بن محمد بن عاصم بن ثابت انصاری ، از شاعران عصر اموی بود . او درسال 105 ه. ق در دمشق وفات یافت . به خاطر تنگ بودن چشمش به الأحوص شهرت یافت . او از بزرگ ترین شاعران هجوگوی اسلامی است . معاصر شاعران وادیبانی چون جریر وفرزدق بود .
ابن هرمة ــ ابو اسحاق ابراهیم بن علی بن سلمة بن عامر بن هرمة الکنانی القریشی از شاعران خضرمی است . شاعران خضرمی کسانی بودند که میان دو عصر سیاسی زندگی می کردند و ابن هرمة میان دو حکومت اموی وعباسی زیست می کرد . او به دمشق رفت و ولید بن یزید الأموی را مدح گفت . به شراب خوردن ولعی خاص داشت و این افراط ، محتسب وقت را واداشت که به ضرب تازیانه تنبیه اش کند . از تاریخ ولادت ووفات او هیچ سندی به دست نیامده است .
8: حب ( عشق ) ، حریة ( آزادی )
9 : برخی از آثار ادیب کمال الدین شاعر، نویسنده ومترجم عراقی در سایت او ، در بخش فارسی به این آدرس
http://www.adeebk.com/farsy/1.htm
وهم چنین در سایت وزین اثر ، باهمکاری آقای شاهرخ رییسی ، شاعر، نویسنده ، منتقد و روزنامه نگار و سردبیر این سایت ، ویژه نامه ای برای شاعر منتشر شده است :
http://asar.name/2008/07/blog-post_27.html
** واژه ی « وجدان شناسانه » را در برابر واژه ی عربی « الوجدانیة » برگزیدم . واژه ی دیگری نیز برای آن برساخته ام وآن « وجدانیک » است .